آیه 66 سوره مائده

وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ (66)

«1» بحار الانوار، جلد 75، صفحه 266، حديث 15 (روايت با مضمون مشابه)

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 132

وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ‌: و اگر ايشان بپاى دارند و اقامه كنند احكام تورات و انجيل را، يعنى به آن عمل نمايند. وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ‌: و اقامه كنند احكام آنچه نازل شده به سوى آنها از جانب پروردگارشان، يعنى قرآن يا ساير كتب سماويه. چه ايشان مكلف بودند به ايمان به همه كتب مانند تورات.

حاصل آنكه اهل هر امتى اگر به احكام كتاب منزله خود عمل كنند. لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ‌: هر آينه مى‌خورند روزى را از بالاى سر و زير پاى خود، يعنى به ارسال آسمان بر ايشان باران را، و اعطاى زمين خير و بركت را، يا مى‌خورند ميوجات درختان را از بالا و زرع را از پائين. در كافى و عياشى در تفسير خود از حضرت باقر عليه السّلام: مراد «وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ» ولايت است. «1» كه اگر اقامه نمايند هر آينه توسعه يابد بر ايشان روزى، و افاضه شود بر ايشان بركات آسمان و زمين، يا ميوه‌ها چندان شدى كه از بالا مى‌خوردند و از زير پا برمى‌داشتند از بسيارى كه بر زمين ريخته بود. پس به جهت شآمت كفر و عناد و طغيان، روزى بر ايشان تنگ و نعمت نقصان پذيرفت. مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ: از جهودان گروهى‌اند راستگو و درست كردار كه طايفه عادله‌اند نه غاليه و غير مقصره، ايمان آورند به حضرت ختمى مرتبت صلى اللّه عليه و آله مانند نجاشى و اصحاب او. وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ‌: و بسيارى از ايشان بد است آنچه مى‌كنند از اقامه كفر و جحود در نبوت حضرت محمّد صلى اللّه عليه و آله در اين تعجيب است، يعنى چه بد است عمل آنها كه اعراض از حق و افراط در عداوت باشد. در آيه شريفه تأسف است مر يهود را بر آنچه فوت شد از ايشان و تعدى از آن متنعم بودند و اين جواب ايشان است در نسبت بخل به ساحت قدس الهى.

تبصره- آيه شريفه دال است بر آنكه اقامه احكام و حدود الهى موجب كثرت بركات و خيرات و وفور نعم سماوى و ارضى گردد، و بالعكس تعطيل يا تحريف حكمى سبب نقصان نعمت خواهد شد. در كتاب كافى- از حضرت‌

«1» جلد اوّل تفسير عياشى، صفحه 330، حديث 149- اصول كافى، كتاب الحجة، جلد اوّل، صفحه 413، حديث 6.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 133

ابى جعفر فرمود: وجدنا فى كتاب رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله اذا ظهر الزّنا من بعدى كثر موت الفجأة، و اذا طفّف المكيال و الميزان اخذهم اللّه بالسّنين و النّقص، و اذا منعوا الزّكوة منعت الارض بركتها من الزّرع و الثّمار و المعادن كلّها و اذا جاروا فى الاحكام تعاونوا على الظّلم و العدوان، و اذا نقضوا العهد سلّط اللّه عليهم عدوّهم، و اذا قطعوا الارحام جعلت الاموال فى ايدى الاشرار، و اذا لم يأمروا بالمعروف و لم ينهوا عن المنكر و لم يتّبعوا الاخيار من اهل بيتى سلّط اللّه عليهم شرارهم فيدعوا خيارهم فلا يستجاب لهم. «1» در كافى از حضرت باقر عليه السّلام فرمود: يافتيم در كتاب رسول خدا صلى اللّه عليه و آله زمانى كه زياد شود زنا، بسيار شود موت ناگهانى؛ و زمانى كه كم كنند كيل را، بگيرد ايشان را خدا به قحط و نقص؛ و زمانى كه منع زكات نمايند، منع كند زمين بركتش را از زراعت و اثمار و معادن؛ و زمانى كه جور در احكام نمايند، معاونت كنند ظلم و عدوان را؛ و زمانى كه نقض عهد كنند، مسلط فرمايد خداوند بر آنها دشمن ايشان را؛ و زمانى كه قطع رحم كنند، قرار دهد اموال را در دست اشرار؛ و زمانى كه امر به معروف و نهى از منكر ننمايند و متابعت ننمايند اخيار اهل بيت مرا، مسلط فرمايد بر ايشان بدترين آنها را، پس اخيار دعا كنند مستجاب نشود مر ايشان را.

و نيز در امالى- از حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله اذا غضب اللّه تبارك و تعالى على امّة و لم ينزل بها العذاب، غلّت اسعارها و قصرت اعمارها و لم تربح تجّارها و لم تزك ثمارها و لم تغزر انهارها و حبس عنها امطارها و سلّط عليها شراره‌ها. «2» اصبغ بن نباته از امير المؤمنين عليه السّلام، فرمود رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله:

زمانى كه غضب فرمايد خداى عزّ و جلّ بر اهل شهرى و عذاب نكند، گران شود نرخ اجناس، و كوتاه شود عمر اهل آن، و فايده نبرد تجار آن، و بركت نكند ميوجات آن، و زياد نشود آب نهرهاى آن، و حبس گردد باران، و مسلط شود بر آنها اشرار ايشان.

«1» اصول كافى، كتاب الايمان و الكفر، جلد 2، صفحه 374، حديث دوّم.

«2» فروع كافى، جلد 5، كتاب المعيشه، صفحه 317، حديث 53.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 134

وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ (66)

ترجمه‌

و اگر آنكه آنها بر پا داشته بودند تورية و انجيل را و آنچه فرستاده شد بآنها از پروردگارشان هر آينه ميخوردند از بالاى سرشان و از زير پاهاشان از ايشانند گروهى ميانه رو و بسيارى از آنها بد است آنچه مى‌كنند.

تفسير

اقامه تورية و انجيل و كليه كتب آسمانى ترويج و عمل باحكام آنها است و آنچه فرستاده است خداوند بآنها در كافى و عياشى از حضرت باقر (ع) نقل نموده كه مراد ولايت است و بعضى گفته‌اند مراد ساير كتب سماوى است و اكل از فوق و تحت كنايه از وسعت رزق است و افاضه بركات آسمانى و زمينى و قمى ره فرموده از بالا باران است و از زير پا روئيدنيها و امت مقتصده جمعى از يهود هستند كه اسلام قبول نمودند و خداوند آنها را باين اسم خوانده است و بسيارى از آنها بواسطه سوء اعمال از منافع دنيوى و ثمرات اخروى بازمانده‌اند و حالشان مورد تعجب است و بنظر حقير مراد از امت مقتصده كسانى هستند كه ميانه روى نمودند در اخذ عقايد يعنى بدون دليل قبول نمى‌كنند و با دليل قبول ميكنند و منزهند از تقليد و لجاج تا تعريض باشد باكثريت آنها كه لجوج و جحودند و اين منافى با نقل قمى ره نيست زيرا آنها كه ايمان آوردند از اين قبيل مردم‌

جلد 2 صفحه 243

بودند و اللّه اعلم ..

وَ لَو أَنَّهُم‌ أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِيل‌َ وَ ما أُنزِل‌َ إِلَيهِم‌ مِن‌ رَبِّهِم‌ لَأَكَلُوا مِن‌ فَوقِهِم‌ وَ مِن‌ تَحت‌ِ أَرجُلِهِم‌ مِنهُم‌ أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنهُم‌ ساءَ ما يَعمَلُون‌َ (66)

و ‌اگر‌ محققا اهل‌ كتاب‌ ‌از‌ يهود و نصاري‌ ‌بر‌ پا ميداشتند تورات‌ موسي‌ و انجيل‌ عيسي‌ و آنچه‌ ‌که‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ ‌از‌ جانب‌ پروردگارشان‌ نازل‌ ‌شده‌ ‌هر‌ آينه‌ ‌بر‌ خوردار ميشدند ‌از‌ بركات‌ بالا و پائين‌ بعضي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ انصاف‌ ‌را‌ ‌از‌ دست‌ نداده‌ و براه‌ مقصود سير كرده‌ و كثيري‌ ‌از‌ ‌آنها‌ بد ‌است‌ آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ عمل‌ ميكنند.

وَ لَو أَنَّهُم‌ أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِيل‌َ همان‌ تورات‌ ‌که‌ موسي‌ ‌از‌ جانب‌ پروردگار آورده‌ ‌که‌ دست‌ تحريف‌ ‌در‌ ‌او‌ دراز نشده‌ ‌باشد‌ و انجيلي‌ ‌که‌ ‌بر‌ عيسي‌ نازل‌ ‌شده‌ نه‌ ‌اينکه‌ تورات‌ محرف‌ و اناجيل‌ اربعه‌ مزخرف‌.

وَ ما أُنزِل‌َ إِلَيهِم‌ مِن‌ رَبِّهِم‌ بتوسط انبياء مثل‌ زبور داود و فرقان‌ ‌محمّد‌ ‌صلي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و ‌سلّم‌ و دستوراتي‌ ‌که‌ بتوسط انبياء خداوند نازل‌ فرموده‌.

لَأَكَلُوا مراد مطلق‌ اكل‌ ‌است‌ نه‌ اكل‌ بمعني‌ خوردن‌ مِن‌ فَوقِهِم‌ بركات‌ آسماني‌ وَ مِن‌ تَحت‌ِ أَرجُلِهِم‌ بركات‌ زميني‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ جمله‌ منطبق‌ ميشود ‌با‌ ‌آيه‌ شريفه‌ وَ لَو أَن‌َّ أَهل‌َ القُري‌ آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم‌ بَرَكات‌ٍ مِن‌َ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ الاية اعراف‌ ‌آيه‌ 96.

مِنهُم‌ أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ اقتصاد بمعني‌ استوي‌ و استقامت‌ ‌است‌ مأخوذ ‌از‌ قصد ‌يعني‌ سير ‌در‌ مقصود اصلي‌ ‌که‌ راه‌ مستقيم‌ و صراط مستوي‌ خالي‌ ‌از‌ افراط نصاري‌ و غلو ‌در‌ امر عيسي‌ و تفريط يهود و نسبتهاي‌ ناروا بانبياء دادن‌.

وَ كَثِيرٌ مِنهُم‌ بحدي‌ كثرت‌ دارد ‌که‌ امة مقتصده‌ ‌در‌ جنب‌ ‌آنها‌ نادر و كالمعدوم‌ ‌است‌ (ساء) بد و قبيح‌ و زشت‌ ‌است‌ ما يَعمَلُون‌َ آنچه‌ ‌که‌ عمل‌

جلد 6 - صفحه 422

ميكنند چه‌ اعمال‌ قلبي‌ ‌از‌ عقائد فاسده‌ و چه‌ اعمال‌ نفسي‌ ‌از‌ اخلاق‌ رذيله‌ و صفات‌ خبيثه‌ و چه‌ اعمال‌ جوارحي‌ ‌از‌ ارتكاب‌ معاصي‌ و قبايح‌ عقليه‌ و شرعيه‌.

(آیه‌ 66)

سپس به اثر عمیق ایمان و تقوا حتی در زندگی مادی انسانها، اشاره کرده می گوید: «اگر آنها تورات و انجیل را برپا دارند (و آن را به عنوان یک دستور العمل زندگی در برابر چشم خود قرار دهند) و بطور کلی به همه آنچه از طرف پروردگارشان بر آنها نازل شده اعم از کتب آسمانی پیشین و قرآن بدون هیچ گونه تبعیض و تعصب عمل کنند، از آسمان و زمین، نعمتهای الهی آنها را فرا خواهد گرفت» (وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِیلَ وَ ما أُنزِلَ إِلَیهِم مِن رَبِّهِم لَأَکلُوا مِن فَوقِهِم وَ مِن تَحتِ أَرجُلِهِم).

شک نیست که منظور از برپاداشتن تورات و انجیل، آن قسمت از تورات و انجیل واقعی است که در آن زمان در دست آنها بود.

در حقیقت آیه فوق یکبار دیگر، این اصل اساسی را مورد تأکید قرار می دهد که پیروی از تعلیمات آسمانی انبیاء تنها برای سر و سامان دادن به زندگی پس از مرگ نیست، بلکه بازتاب گستردهای در سرتاسر زندگی مادی انسانها نیز دارد، جمعیتها را قوی، و صفوف را فشرده، و نیروها را متراکم، و نعمتها را پربرکت، و امکانات را وسیع، و زندگی را مرفه، و امن و امان می سازد.

نظری به ثروتهای عظیم مادی و نیروهای فراوان انسانی که امروز در دنیای بشریت بر اثر انحراف از این تعلیمات نابود می گردد، دلیل زنده این حقیقت است.

امروز مغزهای متفکری که برای تکمیل و توسعه و تولید سلاحهای مرگبار و کشمکشهای استعماری کار می کند، قسمت مهمی از نیروهای ارزنده انسانی را تشکیل می دهد، و چقدر نوع بشر، به این نوع سرمایه ها و این مغزهایی که بیهوده از بین می رود، برای رفع نیازمندیهایش محتاج است، و چقدر چهره دنیا زیبا و خواستنی و جالب بود اگر همه اینها در راه آبادی به کار گرفته می شدند؟ در پایان آیه، اشاره به اقلیت صالح این جمعیت کرده، می گوید: «با این که بسیاری از آنها بدکارند ولی جمعیتی معتدل و میانهرو در میان آنها وجود دارد» که حسابشان با حساب دیگران در پیشگاه خدا و در نظر خلق خدا جداست (مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ وَ کثِیرٌ مِنهُم ساءَ ما یعمَلُونَ).

نظیر این تعبیر در باره اقلیت صالح اهل کتاب، در آیه 159 سوره اعراف و آیه 75 آل عمران نیز دیده می شود.